Biskupstwo w Lublinie powstało na mocy bulli Papieża Piusa VII „Quemadmodum Romanorum Pontificum” z dnia 23 września 1805 roku. Tradycje kościelne diecezji sięgają jednak samych początków chrześcijaństwa w Polsce.
Już w XII w. Lublin był siedzibą archidiakonatu jako część diecezji krakowskiej, a od roku 1767 rezydował w Lublinie na stałe biskup pomocniczy krakowski. W wieku XIII, a później XV, kroniki zanotowały próby powołania w Lublinie stolicy biskupiej, ale wskutek różnych okoliczności plany te nie zostały zrealizowane. Powstała w 1805 roku diecezja ma jednak prawo do dziedziczenia sacrum po wczesnym biskupstwie krakowskim, którego była częścią, oraz trzech starych biskupstwach chełmskich: łacińskim, greckokatolickim i prawosławnym.
Kiedy powołano do życia odrębną diecezję lubelską w 1805 roku istniały już zorganizowane struktury pastoralno-administracyjne. Nowa diecezja obejmowała prawie w całości dawną łacińską diecezję chełmską, a także niewielkie części odłączone od diecezji poznańskiej, płockiej i łuckiej. W momencie powstania diecezja lubelska obejmowała teren o powierzchni 23 250 km2 i liczyła 330 tys. ludzi. Podzielona była na 17 dekanatów i 214 parafii.
Powołanie do życia nowego biskupstwa w Lublinie zbiegło się z tragicznymi dla Polski czasami rozbiorów. Miało to oczywiście wpływ na kształtowanie życia kościelnego w diecezji lubelskiej. Likwidowano wszelkie instytucje podtrzymujące nadzieje narodowe i kulturę polską. Kasowano zakony, antagonizowano wiernych różnych wyznań wykorzystując sytuację, że teren diecezji był miejscem zamieszkania dla katolików, prawosławnych i unitów. Przez przeszło sto lat nie pozwalano na swobodną działalność pastoralną, uzupełnianie sieci parafialnej, tworzenie nowych miejsc kultu.
W roku 1867 przyłączono do diecezji lubelskiej 9 dekanatów po skasowanej diecezji podlaskiej. Stan taki trwał do 1918 roku, kiedy papież Benedykt XV przywrócił istnienie diecezji podlaskiej.
Większe zmiany zaczęły dokonywać się w diecezji lubelskiej w okresie II Rzeczypospolitej. Na stolicy biskupiej w Lublinie zasiadał wówczas bp Marian Leon Fulman. Uzupełniono przestarzałą sieć parafialną tworząc około 100 nowych parafii, zreorganizowano i usprawniono duszpasterstwo, powołano do życia szereg instytucji przykościelnych takich jak placówki charytatywne, szkoły. Nie bez znaczenia jest także fakt powstania w 1918 roku Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, którego wielkim kanclerzem jest każdorazowy biskup lubelski.
Te pozytywne tendencje przerwała jednak II wojna światowa. Aresztowano i zamordowano tysiące wiernych, w obozach oddało życie wielu kapłanów, w tym bł. bp Władysław Goral oraz 55 kapłanów, zniszczono wiele kościołów i kaplic.
Po wojnie trud odbudowy diecezji ze zniszczeń wojennych podjął bp Stefan Wyszyński – późniejszy Prymas Polski. Wprawdzie Kościół nie mógł swobodnie rozwijać się administracyjnie i organizacyjnie, ale nie utracił swego autorytetu moralnego.
Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XX wieku charakteryzowały się wielkim dziełem budowy nowych obiektów sakralnych i rozwojem sieci parafialnej w diecezji. W ciągu 22 lat pasterzowania abpa Bolesława Pylaka (1975-1997) utworzono 142 nowe parafie i zbudowano 146 świątyń parafialnych, 255 kaplic filialnych i niezliczoną liczbę mniejszych obiektów przysakralnych.
25 marca 1992 r., nastąpiła w Polsce reorganizacja struktur administracyjnych Kościoła. Na mocy bulli „Totus Tuus Poloniae Populus” Papieża Jana Pawła II podniesiono diecezję lubelską do rangi archidiecezji i ustanowiono w Lublinie metropolię. W skład metropolii lubelskiej weszły diecezje sandomierska i siedlecka. Biskup lubelski podniesiony został do godności arcybiskupa metropolity. Zmniejszono teren dotychczasowej diecezji o 10 dekanatów, które zostały włączone do diecezji zamojsko-lubaczowskiej i sandomierskiej.
14 czerwca 1997 r. papież Jan Paweł II przyjął rezygnację z zarządzania archidiecezją lubelską złożoną przez abpa Bolesława Pylaka z racji ukończenia przez niego 75 roku życia i mianował jedenastym rządcą archidiecezji dotychczasowego biskupa tarnowskiego prof. dr. hab. Józefa Życińskiego. Objął on posługiwanie w archidiecezji dnia 29 czerwca 1997 r. W dniu 10 lutego 2011 r. abp Józef Życiński zmarł nagle w Rzymie.
Jego następcą papież Benedykt XVI mianował w dniu 26 września 2011 r. dotychczasowego Sekretarza Generalnego Konferencji Episkopatu Polski, biskupa pomocniczego diecezji tarnowskiej, bpa dra hab. Stanisława Budzika. Uroczysty ingres do Archikatedry Lubelskiej i objęcie archidiecezji miały miejsce 22 października 2011 r.
Przez ponad 200 lat istnienia diecezji pracowało w niej 11 biskupów diecezjalnych i 18 biskupów pomocniczych.
BISKUPI I ARCYBISKUPI LUBELSCY:
- bp Wojciech Józef Skarszewski (23.09.1805 – 12.07.1824)
- bp Józef Marcelin Dzięcielski (19.12.1825 – 14.02.1839)
- bp Wincenty Pieńkowski (27.09.1852 – 21.11.1863)
- bp Walenty Baranowski (22.12.1871 – 12.08.1879)
- bp Kazimierz Józef Wnorowski (15.03.1883 – 20.04.1885)
- bp Franciszek Jaczewski (30.12.1889 – 23.07.1914)
- bp Marian Leon Fulman (24.09.1918 – 18.12.1945)
- bp Stefan Wyszyński (25.03.1946 – 12.11.1948)
- bp Piotr Kałwa (30.05.1949 – 17.07.1974)
- abp Boleslaw Pylak (27.06.1975 – 14.06.1997)
- abp Józef Mirosław Życiński (14.06.1997 – 10.02.2011)
- abp Stanisław Budzik (26.09.2011 – )
BISKUPI POMOCNICZY:
- bp Józef Szczepan Koźmian 1819-1823 (następnie biskup kujawsko-kaliski)
- bp Mateusz Maurycy Wojakowski 1824-1845
- bp Walenty Baranowski 1857-1871 (następnie biskup diecezjalny lubelski)
- bp Adolf Józef Jełowicki 1918-1937
- bp Władysław Goral 1938-1945 (błogosławiony męczennik II wojny światowej)
- bp Zdzisław Goliński 1947-1951 (następnie biskup diecezjalny częstochowski)
- bp Tomasz Wilczyński 1952-1956 (następnie administrator apostolski warmiński)
- bp Henryk Strąkowski 1958-1965
- bp Jan Mazur 1961-1968 (następnie biskup diecezjalny siedlecki)
- bp Bolesław Pylak 1966-1975 (następnie biskup diecezjalny lubelski)
- bp Edmund Ilcewicz 1969-1981
- bp Zygmunt Kamiński 1975-1984 (następnie biskup koadiutor płocki, późniejszy biskup diecezjalny płocki i arcybiskup metropolita szczecińsko-kamieński)
- bp Piotr Hemperek 1982-1992
- bp Jan Śrutwa 1984-1992 (następnie biskup diecezjalny zamojsko-lubaczowski)
- bp Ryszard Karpiński 1985-2011
- bp Mieczysław Cisło 1998-
- bp Artur Miziński 2004-
- bp Józef Wróbel 2008-
